Cengiz Aytmatov, vefatının 13’üncü yılında anılıyor

Türk sinemasının en çok sevilen filmlerinden biri ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’dır.
Zaman zaman yapılan ‘En çok sevdiğiniz Türk filmi hangisidir?’ şeklindeki anketlerde Atıf Yılmaz‘ın yönettiği, Türkan Şoray, Kadir İnanır ve Ahmet Mekin‘in başrollerini paylaştığı film, ‘Hababam Sınıfı’ ile birlikte başı çekiyor.

‘Selvi Boylum Al Yazmalım’, Kırgız yazar Cengiz Aytmatov‘un aynı adlı romanından sinemaya uyarlandı.
Türkan Şoray, okuduktan sonra çok beğendiği romanın film çekilmesi gerektiğini düşünerek yapımcı Arif Keskiner‘in kapısını çaldı. Keskiner, her ne kadar o günlerde başka bir film çekmeye hazırlansa da Şoray’ın bilgisine ve hislerine güvenerek ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ı filme uyarlamaya karar verdi. Çekim aşamasına gelen diğer filmin çalışmalarını durdurup ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’a yöneldi.

Arif Keskiner, Atıf Yılmaz ile anlaştıktan sonra Türkan Şoray’a eşlik etmesi için Kadir İnanır ve Ahmet Mekin ile el sıkıştı. Senaryoyu da Ali Özgentürk yazdı. Senaryo, birebir ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ın aynısı değil.
Örneğin 44 yıldır dillere pelesenk olan ‘Sevgi neydi?’, ‘Sevgi emekti’ repliği romanda bulunmuyor. Ali Özgentürk, bu replikleri, senaryoya romandan bağımsız olarak ekledi.
Çekimlerine 1977’de başlanan, gösterime 1978’de giren ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ şu ödülleri kazandı;

Taşkent Film Festivali (1977)
* En İyi Kadın Oyuncu: Türkan Şoray
Antalya Film Festivali (1978)
* En İyi İkinci Film
* En İyi Yönetmen – Atıf Yılmaz
* En İyi Görüntü Yönetmeni – Çetin Tunca
Beyoğlu Belediyesi ve TÜRSAK Türk Sinemasının 100. Yılı Ödülleri (2015)
* En İyi Film
Cengiz Aytmatov Ödülü (2017)
* En İyi Erkek Oyuncu – Kadir İnanır
Los Angeles Asya Film Festivali
* Sinema Mirası Altın Kar Leoparı Ödülü
* Cengiz Aytmatov Kültür Geliştirme Ödülü – Türkan Şoray

2015’te Beyoğlu Belediyesi ve TÜRSAK Türk Sinemasının 100. Yılı Ödülleri’nde Türk sinemasının en iyi filmi seçilen ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ın uyarlandığı öykünün yazarı Cengiz Aytmatov, dünya edebiyatında önemli bir konuma sahip.

Cengiz Aytmatov, henüz 10 yaşındayken büyük bir dram yaşadı. Sovyetler Birliği’nin devlet adamlarından biri olan babası Törekul Aytmatov, Kırgız Türkçesini savunduğu gerekçesiyle 1937’de ‘halk düşmanı’ ilan edilip tutuklandıktan sonra 1938’de kurşuna dizildi.

Törekul Aytmatov, tutuklanmadan önce başına gelecekleri sezerek tiyatro oyuncusu eşi Nagima Abdulvaliyeva ile çocukları Cengiz, Ilgız, Lyutsiya ve Roza’yı kökenlerinin dayandığı Talas’taki Şeker Köyü’ne gönderdi. Zira, ‘halk düşmanı’ suçlamasıyla karşılaşanların çocukları öksüzler yurduna yerleştiriliyor, eşleriyse çalışma kamplarına çalıştırılıyordu.

Cengiz Aytmatov’un hayal kurma melekesi çocukken babaannesi Ayıkman Hanım’ın anlattığı Manas Destanı hikâyeleriyle gelişmişti. Kendi ifadesiyle ‘İnsanın kaderini yoğuran yer’ olarak tanımladığı Şeker Köyü’nden Kirovskoe’ye taşınmalarıyla Rus yatılı bölge okulunda öğrenim gören Cengiz Aytmatov, ailesinin geçimini sağlamak için küçük yaşlarda çalışmaya başladı. O yaşlarda çalışmasıyla Aytmatov’un gözlem gücü de gelişti. Gözlem ve hayal kurma melekesinin birleşmesiyle yazarlık kıvılcımları erken yaşlarda çakmaya başladı.

II. Dünya Savaşı sırasında 1942’de okulu bırakmak zorunda kalan Cengiz Aytmatov, Şeker Köyü’ne döndü. Orada Köy Sovyet’i sekreterliğine tayin edilen 14 yaşındaki Aytmatov cephe gerisi hizmetlerinde vergi memurluğu, muhasebecilik ve Rusça öğretmenliği yaptı. Cengiz Aytmatov, II. Dünya Savaşı sırasında babasını, eşini, çocuklarını cephede kaybeden çaresiz insanların içler acısı durumlarından bir hayli etkilenmesi sonucu büründüğü ruh haliyle yerel ve ulusal değerleri evrensel perspektiften anlatma yeteneğine sahip oldu.

Savaşta 20 milyon kişi kaybeden Sovyetler Birliği’nde yaşanan kayıp, açlık, psikolojik travmalardan oluşan trajedi, Cengiz Aytmatov’un yazarlığını şekillendirdi. Ki babası Törekul Aytmatov’un idam edildiğinden henüz haberi bile yoktu. Bütün aile, Törekul Aytmatov’un hâlâ hapis yattığını sanıyordu. İdam edildiğini ancak 1958’de öğrenebildiler.

Cengiz Aytmatov, II. Dünya Savaşı’ndan sonra Cambul’da veteriner teknik okulunu ardından da Bişkek’teki tarım enstitüsünü onur derecesiyle tamamlasa da gördüklerini, hissettiklerini kaleme alma arzusuna karşı koyamayarak Moskova’da yazarlık kariyerine başladı. Yerel gazetelerde muhabirlik ve köşe yazarlığı yaparken 1952’de yayımladığı ‘Gazeteci Cyuda’da savaşın ardından açlık ve sefalet çeken çocukların yaşamlarını hikâye edindi.

Cengiz Aytmatov, her ne kadar yazarlığın üzerine gitse de geçinebilmek için Kırgızistan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü’nde kıdemli hayvancılık uzmanı olarak çalıştı. Bir süre sonra da Moskova’ya dönerek Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsü’ne girdi. Aytmatov’un bu dönemde yazdığı ‘Cemile’,  Fransız şair Louis Aragon tarafından ‘Dünyanın en güzel aşk öyküsü’ tanımlamasıyla Fransızcaya çevrildi. Cengiz Aytmatov, ‘Cemile’nin Avrupa’da çok okunmasıyla uluslararası yazar kimliğini kazandı.

Josef Stalin‘in ölümünden sonra başlayan normalleşme sürecinde yeni Rus lideri Nikita Kruşçev’in uyguladığı Anti-Stalinist politikayla daha rahat hareket etmeye başlayan Cengiz Aytmatov, Sovyet Komünist Partisi’ne, Sovyet Yazarlar Birliği’ne ve Moskova’da Edebiyat Fakültesi’ne kabul edildi. 1959’da Novy Mir’in editörlüğünü yaptı ve buradaki görevini 1967 yılına kadar sürdürdü. Novy Mir’den sonra Literaturnyi Kırgızistan dergisi editörlüğü ve beş yıl boyunca süren 1960-1965 arasında- Pravda Gazetesi Orta Asya muhabirliğini yaptı.

1963… ‘İlk Öğretmen’, ‘Deve Gözü’, ‘Cemile’ ve ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ öykülerinden oluşan ‘Steplerden ve Dağlardan Hikâyeler’ ile Lenin Edebiyat Ödülü’nü kazandı.
1968… Büyük Sovyet Edebiyat Ödülü’nü kazandı. Aynı yıl Kırgızistan milli yazarı seçildi.
1969… Asya – Afrika Halkları Kültürel Dayanışma Teşkilatı Başkan Yardımcılığına seçildi.
1978… Yüksek Sovyet Prezidyum’u tarafından ‘Sosyalist İşçi Kahramanı’ unvanına layık görüldü.
1979… Etruriya Ödülü’nü kazandı.
1983… Büyük Sovyet Edebiyat Ödülü”nü ikinci kez ve Pablo Neruda Ödülü’nü kazandı.
1985… Jawaharlal Neru Ödülü’nü kazandı.
1985 – 1991… Kırgızistan Sinemacılar Birliği, Sovyet Parlamentosu Kültür ve Ulusal Diller Komitesi Başkanlıkları ile Sovyet Yazarlar Birliği Sekreterliği görevlerinde bulundu.
1988… Japonya Doğu Felsefesi Enstitüsü Akademi Ödülü’nü kazandı.
1992… İlesam Üstün Hizmet Madalyası aldı
1994… Avusturya Avrupa Edebiyatı Devlet Ödülü’nü kazandı.
1996… Kırgızistan’ın UNESCO temsilciliğine atandı.
1998… Friedrich Rückert Ödülü’nü kazandı.

Sovyetler Birliği Parlamentosunda milletvekili olarak görev yapan Cengiz Aytmatov, aynı zamanda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin son lideri Mihail Gorbaçov‘un 5 danışmanından biriydi.

Cengiz Aytmatov da tıpkı babası Törekul Aytmatov gibi Kırgızların bir millet olduğunu bilmesi için çalıştı. Sovyet Birliği döneminden sonra Mihail Gorbaçov’un 1986’da yönetimin başına geçmesiyle başlayan açıklık ve yeniden yapılanma hareketi sonucunda 31 Ağustos 1991’de Kırgızistan Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti.

Eserleri 157 dile çevrilen Cengiz Aytmatov, Sovyetler Birliği’nin, rejim değişikliğinden sonra ise Rusya’nın Lüksemburg büyükelçiliğini yaptı. Daha sonra ise Kırgızistan’ın Lüksemburg, Hollanda ve Belçika büyükelçilik görevlerinde bulundu.

Cengiz Aytmatov, ‘Gün Olur Asra Bedel’ romanının film çekimleri için gittiği Tataristan’ın başkenti Kazan’da 16 Mayıs 2008’de rahatsızlandı. Böbrek yetmezliği teşhisiyle tedavi için Almanya’ya götürülen Aytmatov, tedavi gördüğü Nürnberg’de 10 Haziran 2008’de hayatını kaybetti. Cengiz Aytmatov’un cenazesi, 1938’de aralarında babasının da olduğu 138 Kırgız aydınının kurşuna dizilip gömüldüğü Bişkek’teki Ata – Beyit Ulusal Tarih ve Anıt Kompleksi’nde toprağa verildi. ‘Babaların Mezarlığı’ anlamına gelen Ata – Beyit’in adı, Cengiz Aytmatov tarafından verilmişti.

Cengiz Aytmatov ve Türkiye
1975… Turan Ülkesi Edebiyatına Hizmet Ödülü’nü kazandı.
1992… İstanbul Sinema Günleri’ne katılmak üzere İstanbul’a geldi.
1998… Adına Ankara’da uluslararası bir bilgi şöleni düzenlendi.
2007… Türk Dünyası Ödülü ile fahri doktora unvanını almak üzere İstanbul’a geldi.
2013… Eskişehir Türk Dünyası Kültür Başkenti etkinlikleri çerçevesinde Cengiz Aytmatov Bilgi Evi açıldı.